Sygnalista – Kto to jest i jaką pełni funkcję w firmie (i nie tylko)?

Przejdźmy zatem do tego kto to jest sygnalista w rozumieniu przepisów prawa.

Ustawa definiuje sygnalistę w następujący sposób:

[Art. 4 ust. 1] Sygnalistą jest osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie informację o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście związanym z pracą (…).

Na razie zostawmy dalszą część definicji i skupmy się na istotnych elementach tej pierwszej części. Przede wszystkim zwróćmy uwagę na słowa „naruszenie prawa” i „kontekst związany z pracą”. Te dwa kluczowe pojęcia wcale nie są oczywiste i budzą uzasadnione wątpliwości. Od tego natomiast, czy ktoś zgłasza lub ujawnia informację o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście związanym z pracą zależy to, czy jest sygnalistą w rozumieniu Ustawy i czy może korzystać z ochrony, jaką przyznaje mu Ustawa.

Co to jest zatem „naruszenie prawa”? Tutaj znów Ustawa wprowadza swoją definicję. Oznacza to, że naruszeniem prawa nie jest każde naruszenie prawa jakie przychodzi nam do głowy, lub to co czujemy, że może być naruszeniem prawa, ale wyłącznie to co przewiduje Ustawa. Ustawa wprowadza tutaj tzw. definicję legalną, czyli ustala znaczenie tego sformułowania w sposób wiążący dla jego wykładni. Może to wydawać się skomplikowane, ale w rzeczywistości chodzi o to, że jeżeli zastanawiamy się, czy doszło do „naruszenia prawa” czy nie, to musimy sprawdzić, czy to o czym myślimy zawiera się w definicji ustawowej.

Co więc na ten temat mówi Ustawa?

[Art. 3 ust 1] Naruszeniem prawa jest działanie lub zaniechanie niezgodne z prawem lub mające na celu obejście prawa (…).

Znów zostawmy na chwilę dalszą część definicji. Widzimy tutaj, że naruszenie prawa może polegać na:

1) „działaniu”, czyli że ktoś robi coś niezgodnego z prawem,
2) „zaniechaniu” czyli że ktoś czegoś nie robi, mimo tego, że powinien to zrobić, bo tak nakazuje prawo,
3) „działaniu” lub „zaniechaniu”, które ma na celu „obejście prawa”.

Pierwsze dwie sytuacje nie będą budziły wielkich kontrowersji (zob. niżej).

W praktyce trudna do ustalenia będzie sytuacja trzecia, a mianowicie „obchodzenie prawa”. Samo to, że ktoś obchodzi prawo już świadczy o tym, że jest to działanie lub zaniechanie bardziej złożone niż proste popadnięcie w sprzeczność z prawem. Czynności, które mają na celu obejście prawa są bowiem z prawem pozornie zgodne – nie zawierają elementów wprost niezgodnych z prawem. Jeżeli jednak uwzględnimy rzeczywisty cel działania lub zaniechania (tj. wolę wewnętrzną naruszyciela) to okaże się, że mimo że na pierwszy rzut oka wszystko „formalnie” wydaje się w porządku to w rzeczywistości osoba zmierza (poprzez działanie lub zaniechanie) do osiągnięcia celu, który jest prawnie zabroniony. Na tę chwilę orzecznictwo nie miało jeszcze okazji wypowiedzieć się na temat tego jak należy rozumieć to pojęcie na gruncie Ustawy, ale z pewnością doczekamy się tutaj bardzo ciekawych orzeczeń w przyszłości. Na teraz należy zapamiętać, że naruszeniem są nie tylko proste naruszenia i zaniechania niezgodne z prawem, ale także te niejednoznaczne, bardziej skomplikowane stany faktyczne, które mogą być kwalifikowane jako obchodzenie prawa. W każdym jednak wypadku – jeżeli sytuacja jest bardziej skomplikowana i niejednoznaczna – należy zachować szczególną czujność, dlatego że od tego, czy mamy do czynienia z naruszeniem prawa czy nie zależy to, czy danej osobie będzie przysługiwać ochrona należna sygnalistom, ale o tym jeszcze w dalszej części wpisu.

Teraz bardzo ważne. Jak to już zostało wspomniane ustawa wprowadza definicję legalną naruszenia prawa, w której określa czego to naruszenie prawa może dotyczyć. Nie jest to więc każde naruszenie prawa jakie przychodzi nam do głowy, ale wyłącznie to, o którym mowa w Ustawie.

A co Ustawa mówi na ten temat?

Naruszeniem prawa jest działanie lub zaniechanie niezgodne z prawem lub mające na celu obejście prawa, dotyczące:

1) korupcji;
2) zamówień publicznych;
3) usług, produktów i rynków finansowych;
4) przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu;
5) bezpieczeństwa produktów i ich zgodności z wymogami;
6) bezpieczeństwa transportu;
7) ochrony środowiska;
8) ochrony radiologicznej i bezpieczeństwa jądrowego;
9) bezpieczeństwa żywności i pasz;
10) zdrowia i dobrostanu zwierząt;
11) zdrowia publicznego;
12) ochrony konsumentów;
13) ochrony prywatności i danych osobowych;
14) bezpieczeństwa sieci i systemów teleinformatycznych;
15) interesów finansowych Skarbu Państwa Rzeczypospolitej Polskiej, jednostki samorządu terytorialnego oraz Unii Europejskiej;
16) rynku wewnętrznego Unii Europejskiej, w tym publicznoprawnych zasad konkurencji i pomocy państwa oraz opodatkowania osób prawnych;
17) konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela – występujące w stosunkach jednostki z organami władzy publicznej i niezwiązane z dziedzinami wskazanymi w pkt 1-16.

Jest to tzw. katalog zamknięty, co oznacza, że jeżeli czegoś w tym katalogu nie ma, to nie można tego kwalifikować jako naruszenie prawa w rozumieniu Ustawy. Jeżeli zatem ktoś popełnia wykroczenie polegające na spożywaniu alkoholu w miejscu publicznym to oczywiście narusza przepisy powszechnie obowiązującego prawa, ale nie stanowi to „naruszenia prawa” w rozumieniu Ustawy. Podobnie będzie w przypadku, gdy ktoś narusza przepisy prawa pracy, np. mobbinguje pracowników (zob. niżej).

W konsekwencji, jeżeli działanie lub zaniechanie, które podlega naszej ocenie, nie mieści się w tym katalogu to nie stanowi to „naruszenia prawa” w rozumieniu Ustawy, a to oznacza, że osoba, która zdecyduje się zgłosić lub ujawnić takie działanie lub zaniechanie nie będzie sygnalistą. Proste prawda?

Proste, ale zwróćmy jeszcze raz uwagę na definicję:

[Art. 4 ust. 1] Sygnalistą jest osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie informację o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście związanym z pracą (…).

Ustawa mówi o zgłaszaniu lub ujawnianiu publicznie „informacji” o naruszeniu prawa, a nie o samym naruszeniu prawa. Pozornie różnica może wydawać się niewielka, ale w rzeczywistości pojawiać tu się może szereg wątpliwości, a mianowicie, czy chodzi o już stwierdzone naruszenie, czy także o podejrzenie naruszenia, czy informacja może dotyczyć zdarzeń przyszłych, itp.

Z pomocą przychodzi ustawodawca, który wprowadza definicję legalną „informacji o naruszeniu prawa”, która brzmi tak:

[Art. 2 pkt 3] informacja o naruszeniu prawa – należy przez to rozumieć informację, w tym uzasadnione podejrzenie dotyczące zaistniałego lub potencjalnego naruszenia prawa, do którego doszło lub prawdopodobnie dojdzie w podmiocie prawnym, w którym sygnalista uczestniczył w procesie rekrutacji lub innych negocjacji poprzedzających zawarcie umowy, pracuje lub pracował, lub w innym podmiocie prawnym, z którym sygnalista utrzymuje lub utrzymywał kontakt w kontekście związanym z pracą, lub informację dotyczącą próby ukrycia takiego naruszenia prawa;

Z powyższego wynika więc, że uzasadnione podejrzenie, co do naruszenia, które miało miejsce, lub może mieć miejsce, także mieści się w definicji.

A co z drugą częścią definicji „informacji o naruszeniu prawa”? Żeby informacja była rzeczywiście „informacją o naruszeniu prawa” w rozumieniu Ustawy to naruszenie prawa musi mieć miejsce w podmiocie, z którym sygnalistę łączą określone relacje. Nie chodzi tu o każdy, dowolny podmiot, o którym np. osoba chcąca zgłosić naruszenie dowiedziała się podsłuchując rozmowę w pociągu, ale o taki w którym ta osoba pracuje, pracowała, z którym negocjowała, itp.

Dlatego bardzo, bardzo istotne jest, aby przed każdym zgłoszeniem lub ujawnieniem informacji dokładnie przeanalizować czy to co wydaje nam się naruszeniem prawa rzeczywiście mieści się w katalogu z art. 3 Ustawy i czy stanowi to „informację” w rozumieniu art. 2 pkt. 3 Ustawy.

Na marginesie należy jedynie dodać, że każda organizacja może dodatkowo w ramach procedury zgłoszeń wewnętrznych przewidzieć możliwość zgłaszania informacji o naruszeniach dotyczących obowiązujących w tym podmiocie prawnym regulacji wewnętrznych lub standardów etycznych, które zostały ustanowione przez tę organizację na podstawie przepisów prawa powszechnie obowiązującego i pozostają z nimi zgodne [Art. 3 ust. 2 Ustawy]. Jeżeli zatem coś nie mieści się w katalogu ustawowym, ale dana organizacja przewidziała w procedurze zgłoszeń wewnętrznych, że takie naruszenia również można zgłaszać, to wówczas osoba zgłaszająca takie naruszenia będzie korzystać z ochrony przysługującej sygnalistom, czyli inaczej mówiąc – będzie uważana za sygnalistę w rozumieniu Ustawy ze wszelkimi tego konsekwencjami (na potrzeby zgłoszeń wewnętrznych).

To jednak nie wszystko. Wróćmy znów do definicji:

[Art. 4 ust. 1] Sygnalistą jest osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie informację o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście związanym z pracą (…).

Wyjaśniliśmy już, czym jest naruszenie prawa, co to jest informacja o naruszeniu prawa, ale zwróćmy uwagę, że informacja o naruszeniu prawa ma być „uzyskana w kontekście związanym z pracą”.

Co to jest zatem kontekst związany z pracą?

Ustawa znów wprowadza tutaj definicję legalną. Przez kontekst związany z pracą należy rozumieć [art. 2 pkt. 5 Ustawy]

przeszłe, obecne lub przyszłe działania związane z wykonywaniem pracy na podstawie stosunku pracy lub innego stosunku prawnego stanowiącego podstawę świadczenia pracy lub usług lub pełnienia funkcji w podmiocie prawnym lub na rzecz tego podmiotu, lub pełnienia służby w podmiocie prawnym, w ramach których uzyskano informację o naruszeniu prawa oraz istnieje możliwość doświadczenia działań odwetowych;

No właśnie. Czyli jak to już było wspomniane nie chodzi tutaj o każdą informację o każdym naruszeniu zasłyszaną czy też powziętą w każdym kontekście (np. w metrze, tramwaju, pociągu, samolocie, u fryzjera, itp.), ale o informację powziętą w związku z działaniami związanymi z wykonywaniem pracy, gdzie z jednej strony – w ramach tych działań – uzyskano informację a z drugiej strony osoba dysponująca informacją i chcącą ją zgłosić lub ujawnić może doświadczyć negatywnych konsekwencji, polegających np. na zwolnieniu z pracy, przeniesieniu na inne stanowisko, obcięciu premii, itp.

Czy zatem jeżeli podróżuję służbowo i usłyszę w pociągu informację wskazującą na naruszenie, to czy mogę być uznany za sygnalistę?

Najprawdopodobniej nie. Dlaczego? Dlatego, że o ile można powiedzieć że podróżujesz w „kontekście związanym z pracą” i usłyszałeś coś, co wskazuje na „naruszenie prawa” w rozumieniu Ustawy, to po pierwsze – jeżeli informacja nie dotyczy podmiotu, z którym masz cokolwiek wspólnego – raczej nie ma możliwości, abyś doświadczył „działań odwetowych”, a po drugie to co usłyszałeś nie będzie kwalifikować się jako „informacja”, z racji tego, że z podmiotem nie łączą Cię żadne relacje, o których mowa w definicji (zob. wyżej). Czy to oznacza, że nie możesz zareagować i zgłosić nieprawidłowości, np., złożyć zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa? Możesz, ale nie będziesz podlegał ochronie jako sygnalista.

Czy to znaczy, że steward, fryzjer, kelner, czy maszynista nie mogą być sygnalistami? Oczywiście mogą być, ale informacje muszą dotyczyć podmiotu, z którym mają określone relacje i mogą doświadczyć działań odwetowych. Nie wszystko co usłyszą będzie bowiem informacją o naruszeniu prawa.

Z powyższego wynika, że definicja „sygnalisty” tylko pozornie jest prosta. W rzeczywistości składa się nią kilka elementów, które są doprecyzowywane w różnych częściach Ustawy.

Na koniec warto zauważyć, że definicja sygnalisty w polskiej Ustawie odpowiada definicji „osoby dokonującej zgłoszenia”, o której mowa w Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii (Dz. U. UE. L. z 2019 r. Nr 305, str. 17 z późn. zm.) – dalej jako „Dyrektywa”. Ustawa o ochronie sygnalistów transponuje przepisy Dyrektywy do polskiego porządku prawnego.

W mojej ocenie definicja jest jednak stosowana w Ustawie niekonsekwentnie i będzie prowadziła do problemów interpretacyjnych, ale na te rozważania nie ma tutaj miejsca.